Παραίτηση Μαρκεζίνη
Όλα λοιπόν δείχνουν ότι η κυβέρνηση ενισχύεται σε δύναμη και συνοχή. Διαγράφονται ακόμα ελπίδες ότι μπορεί οι Αμερικανοί να δώσουν πρόσθετη βοήθεια για να ανακουφιστεί ο προϋπολογισμός από το βάρος των στρατιωτικών δαπανών. Ο Π.Κανελλόπουλος, που βρίσκεται, στα τέλη Μαρτίου, στην Ουάσιγκτον και γίνεται δεκτός από τον Αϊζενχάουερ και άλλους επίσημους Αμερικανούς, δηλώνει στον ανταποκριτή του Γαλλικού Πρακτορείου Ειδήσεων ότι συζητά αυτό κυρίως το θέμα (εφημερίδες, 30 Μαρτίου 1954). Και, σε λόγο του στην Εθνική Λέσχη Σπουδαστών στην Ουάσιγκτον, δεν παραλείπει να αναφερθεί στην «πρωτοβουλία του Παπάγου» για παραχώρηση «στρατιωτικών διευκολύνσεων» στους Αμερικανούς στην Ελλάδα, καθώς και στην ελληνοαμερικανική φιλία:
«Εις την Ελλάδα - λέει ανάμεσα σε άλλα ο Έλληνας υπουργός Εθνικής Αμύνης - θεωρούμεν τους Αμερικανούς αποτελούντας μέρος του εαυτού μας και είμεθα ευτυχείς οποτεδήποτε διαπιστώνομεν ότι οι ζώντες εις την χώραν μας Αμερικανοί αισθάνονται "σαν στο σπίτι τους"».
Τη δύναμη και τη συνοχή της κυβερνήσεως του Συναγερμού συμβολίζει η παρουσία όλων των επιτελών του, που βρίσκονται στην Ελλάδα, των υπουργών, των υφυπουργών και των βουλευτών στη λαμπρή παρέλαση της 25ης Μαρτίου.
Έτσι, για πολύ κόσμο, αλλά και για τους περισσότερους πολιτικούς, ακόμα και για υπουργούς, καθώς και για τους δημοσιογράφους, πέφτει σαν «κεραυνός εν αιθρία» ανακοίνωση που δίνει τις πρώτες απογευματινές ώρες της 2ας Απριλίου το πολιτικό γραφείο του πρωθυπουργού:
«Ο υπουργός Συντονισμού κ.Σπ.Μαρκεζίνης - αναφέρει η ανακοίνωση - υπέβαλε διά λόγους υγείας την από της θέσεως του υπουργού Συντονισμού παραίτησίν του. Η παραίτησις εγένετο αποδεκτή. Τα καθήκοντα του υπουργού του Συντονισμού θα ασκή του λοιπού ο μέχρι τούδε Υπουργός Αναπληρωτής Συντονισμού κ.Θάνος Καψάλης».
Τι είχε συμβεί; Πώς ξέσπασε ξαφνικά αυτή η κρίση στους κόλπους του παντοδύναμου Συναγερμού; Πώς, από τη μία στιγμή στην άλλη, ο πανίσχυρος υπουργός Συντονισμού υποχρεώθηκε να παραιτηθεί;
Ήταν πασίγνωστα η επιρροή που είχε ο Μαρκεζίνης στον Παπάγο από πολλά χρόνια και ο θαυμασμός που έτρεφε ο αρχιστράτηγος στον νέο πολιτικό. Από το 1945, τουλάχιστον, έχουν αρχίσει να συνδέονται τα δύο ονόματα: Παπάγος - Μαρκεζίνης. Χαρακτηριστικό, από την άποψη αυτή, είναι το ακόλουθο απόρρητο έγγραφο από τα μυστικά και αδημοσίευτα ακόμα αρχεία του Στέητ Ντηπάρτμεντ, με ημερομηνία 23 Νοεμβρίου 1948 και τίτλο «Ενδεχόμενο ενός καθεστώτος Παπάγου - Μαρκεζίνη στην Ελλάδα»:
« Αναφερόμενος στη συνομιλία του πρεσβευτή Γκραίηντυ της 20ής Νοεμβρίου με τον βασιλέα Παύλο (Αθήνα, τηλεγράφημα 2382 της 20ής Νοεμβρίου) και άλλα πρόσφατα γεγονότα στην Ελλάδα, τα οποία προδιαγράφουν την πιθανότητα πρόωρης αντικαταστάσεως της παρούσης κυβερνήσεως συνασπισμού από ένα πιο αυταρχικό καθεστώς, στο οποίο ο στρατηγός Παπάγος, ο Σπύρος Μαρκεζίνης και ο βασιλεύς θα είναι οι κυριαρχούσες φυσιογνωμίες, επισυνάπτω για πληροφόρηση σας σύντομες αξιολογήσεις του Παπάγου και του Μαρκεζίνη που έλαβε ο Β1 από το βρετανικό Φόρεϊν Όφις κατόπιν αιτήσεως μας, καθώς και μια "κατεύθυνση" του ΕΤΙ προς το POS/N και PL που περιέχει "ευνοϊκές" βιογραφικές σημειώσεις γι'αυτούς τους κυρίους για χρήση από τις υπηρεσίες μας πληροφοριών "εάν και όταν".
Μολονότι συμφωνώ με τον πρεσβευτή Γκραίηντυ, ότι πρέπει "να υποστηρίξουμε" τη βασιλική πρόταση (δηλ. δεν αντιτίθεμαι), νομίζω πως δεν θα πρέπει να έχουμε αυταπάτες ως προς τον προφανή χαρακτήρα μιας κυβερνήσεως Παπάγου - Μαρκεζίνη ή να δώσουμε μεγάλη πίστη σε οποιαδήποτε ανάληψη υποχρεώσεως από τον βασιλιά πως θα εμποδίσει μια τέτοια κυβέρνηση να γίνει μια μεταμφιεσμένη δικτατορία. (Είναι ίσως αξιοσημείωτο ότι ο βασιλεύς έδωσε μια αοριστολόγο απάντηση στον Γκραίηντυ επ'αυτού του σημείου.)
Το πλεονέκτημα ενός τέτοιου καθεστώτος είναι ότι θα δώσει την υπόσχεση πως θα παράσχει στην Ελλάδα μια δυναμική, αποτελεσματική και εμπνευσμένη πολιτική ηγεσία που τόσο έντονα η χώρα χρειάζεται.
Το μειονέκτημα είναι ότι ένα τέτοιο καθεστώς προφανώς θα είναι λιγότερο επιδεκτικό της αμερικανικής επιρροής και επιθυμιών από ό,τι οι πιο ελαστικοί και αδύνατοι προκάτοχοι του ότι τα σφάλματα θα διορθώνονται λιγότεροι εύκολα και ότι αποτυχία του καθεστώτος ίσως συνεπιφέρει την κατάρρευση ολόκληρου του ελληνικού πολιτικού οικοδομήματος, περιλαμβανομένου και του Θρόνου. (Ωστόσο, αυτό μπορεί να συμβεί οποτεδήποτε αν η μάχη εναντίον των ανταρτών χαθεί.)
Είναι ενδιαφέρον επί τη ευκαιρία να θυμηθούμε ότι τον Ιούλιο 1946 ο Μαρκεζίνης μίλησε στην ελληνική Βουλή και ο λόγος του χαρακτηρίστηκε σαν "καταπληκτικός για την απροκάλυπτη επίθεση του εναντίον της βρετανικής επεμβάσεως στις ελληνικές υποθέσεις". 'Άν επιτρέψουμε τη βρετανική υπόδειξη – είπε -, με ποια βάση θα αρνηθούμε παρόμοια ενέργεια των Ην.Πολιτειών ή της Ρωσίας εναντίον της ελληνικής ανεξαρτησίας;" (Το θέμα αφορούσε στον καθορισμό του χρόνου του δημοψηφίσματος.) Ο Μαρκεζίνης διακρίνεται ίσως ανάμεσα στους Έλληνες πολιτικούς για την ενεργητική, δημιουργική αντίληψη των προβλημάτων και για τον ρεαλισμό του. Είναι, επί παραδείγματι, ο μόνος Έλληνας πολιτικός που εγκατέλειψε τις εδαφικές διεκδικήσεις της Ελλάδας σαν ανακόλουθες και που θεωρεί έναν προληπτικό πόλεμο των Ην.Πολιτειών εναντίον της Ρωσίας σαν "κάτι το αδύνατον". Εξάλλου, ουδέποτε είχε σημαντική θέση και έτσι ουδέποτε έδειξε τι αξίζει στην πράξη.
Παρά τις επανειλημμένες αρνήσεις εκ μέρους του βασιλέως, υπάρχουν πολλοί λόγοι να πιστεύουμε ότι ο Μαρκεζίνης ασκεί την ισχυρότερη επιρροή επί της σκέψεως του Παπάγου και του βασιλέα και της βασίλισσας. Είναι πραγματικά "στην τσέπη του". Επί παραδείγματι, όταν ο Κρόμυ είδε τον βασιλέα και τη βασίλισσα ιδιαιτέρως τον Ιανουάριο και πάλι τον Σεπτέμβριο, το μεγαλύτερο μέρος της συζητήσεως και στις δύο περιπτώσεις ήταν για τον Μαρκεζίνη - με πρωτοβουλία των Μεγαλειοτήτων. Τη δεύτερη φορά η βασίλισσα είπε, "νομίζουμε πως είναι ο πιο πνευματώδης από τους πολιτικούς".
Είναι επίσης αναμφισβήτητο ότι ο Μαρκεζίνης συνταυτίζεται μεν και υποστηρίζεται από μερικούς "μεγαλο-μπίζνεσμεν", αλλά αυτοί είναι οι νεότεροι και πιο προοδευτικοί της κοινότητας των επιχειρηματιών - οι Έρικ Τζόνσον και όχι οι συντηρητικοί του κατεστημένου...». (Επιλογή από τα ανέκδοτα αρχεία του Στέητ Ντηπάρτμεντ: Στάθη Ευσταθιάδη, Ρουμπάτη και Βλάντον.)
Το απόρρητο αυτό έγγραφο, που προέρχεται από το διευθυντή της CIA στην Αθήνα, ανήκει βέβαια σε μια άλλη εποχή. (Όπως είναι γνωστό, τον Γενάρη του 1949, ο Μαρκεζίνης μπήκε στην κυβέρνηση Σοφούλη, με αποφασιστικές αρμοδιότητες, ως μέλος του κυβερνητικού συμβουλίου.) Το παραθέτουμε εδώ γιατί δείχνει πόσο συνδέονται από τότε και για τους Αμερικανούς τα δύο ονόματα, Παπάγος και Μαρκεζίνης. Ποιος, λοιπόν, κατέστρεψε αυτόv τον ισχυρό δεσμό και ποιος διέβρωσε την επιρροή που ο Μαρκεζίνης ασκούσε στον Παπάγο;
Ακόμα και στα τέλη Ιανουαρίου 1954, ενώ ο Παπάγος βρισκόταν στην Δ.Ευρώπη, ο ανταποκριτής του Ρώυτερ στην Αθήνα έγραφε πως ο Μαρκεζίνης κυβερνούσε την Ελλάδα. Αλλά, όπως είπαμε, ούτε οι Έλληνες, ούτε οι ξένοι δημοσιογράφοι είχαν καταλάβει ότι, από μερικούς μήνες, τα πράγματα στο σημείo αυτό, είχαν αλλάξει και ότι είχαν δημιουργηθεί ψυχρότητα και ένταση στις σχέσεις του υπουργού Συντονισμού με τον πρωθυπουργό. Γι'αυτό και η Μοντ την άλλη μέρα μετά την παραίτηση του Μαρκεζίνη θα γράψει πως η είδηση έπεσε σαν ατομική βόμβα στην Αθήνα.
Οι πρώτες διαφωνίες ανάμεσα στον Μαρκεζίνη και τον Παπάγο φαίνεται πως εκδηλώθηκαν λίγους μήνες ύστερα από την άνοδο του Συναγερμού στην εξουσία. Η μεγάλη προβολή του υπουργού Συντονισμού σαν του πραγματικού εγκεφάλου της κυβερνήσεως ενοχλεί άλλους στενούς συνεργάτες του στρατάρχη. Αλλά φαίνεται πως και εξωκυβερνητικοί παράγοντες και ξένα οικονομικά συγκροτήματα έχουν ενοχληθεί από τη δραστηριότητα και τα σχέδια του Μαρκεζίνη για την εκβίομηχάνιση, την ίδρυση διυλιστηρίου, τις συμφωνίες με τον Έρχαρτ, που πολλοί τις θεωρούν δεσμευτικές για την Ελλάδα απέναντι στη Δ.Γερμανία, από
τους ψιθύρους που τροφοδοτεί και ο ίδιος ότι δεν θα διστάσει να ζητήσει και σοβιετικές πιστώσεις για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας και να επισκεφθεί και τη Μόσχα. Δύο μέρες ύστερα από την παραίτηση του Μαρκεζίνη, στις 4 Απριλίου 1954, Το Βήμα θα γράψει ότι η ψυχρότητα των σχέσεων του υπουργού του Συντονισμού με τον πρωθυπουργό έχει καλλιεργηθεί από «υπονομεύοντας την προσπάθειαν του κ.Μαρκεζίνη εις τον οικονομικόν τομέα».
Διάφοροι παράγοντες, λοιπόν, έπεισαν τον Παπάγο πως δεν θα έπρεπε να αφήνει τον Μαρκεζίνη να προβάλλεται τόσο πολύ και να τον υποσκελίζει. Είναι γεγονός πως πολλούς μήνες πριν από την παραίτηση του υπουργού Συντονισμού, το περιβάλλον του Παπάγου έχει αρχίσει να εκδηλώνει τη δυσφορία του για τη μεγάλη προβολή του Μαρκεζίνη ως δεύτερου ύστερα από τον πρωθυπουργό και αληθινού εγκεφάλου στην κυβέρνηση.
Τους τελευταίους μήνες του 1953, ο πρωθυπουργός έχει πάψει να ακούει τις γνώμες του Μαρκεζίνη σε θέματα γενικότερης κυβερνητικής πολιτικής έξω από τον οικονομικό τομέα: Ακόμα και για συμπλήρωση οικονομικών υπουργείων (Εμπορικής Ναυτιλίας - ύστερα από τον θάνατο του Λαμπριανίδη, Γεωργίας - μετά την παραίτηση του Αποστολίδη), ο Παπάγος δεν ρωτά πια τη γνώμη του κυριότερου ως τότε συμβούλου του. Εξάλλου, ο Μαρκεζίνης φιλοδοξεί να αναλάβει το Υπουργείο Εξωτερικών και να χειριστεί ο ίδιος το Κυπριακό, που είναι φανερό πως προχωρεί προς όξυνση. Ο Παπάγος έχει στην αρχή συμφωνήσει. Αργότερα όμως προσπαθεί να αναβάλει και να ματαιώσει τελικά την αλλαγή του υπουργού Εξωτερικών, με τη δικαιολογία ότι ο Μαρκεζίνης είναι απαραίτητος στα οικονομικά. Τον Φλεβάρη του 1954, έχει γίνει γενικός διευθυντής του Υπουργείου Εξωτερικών ο φίλος του Μαρκεζίνη και γνωστός για τον ρόλο του στο Κυπριακό από το 1931, ως τότε αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον ΟΗΕ, Αλέξης Κύρου. Είναι πιθανόν πολλοί παράγοντες. Έλληνες και ξένοι, και ιδιαίτερα οι Άγγλοι, να φοβούνται τυχόν αιφνιδιασμούς από τη συνεργασία Μαρκεζίνη - Κύρου. (Βλέπε σχετικά και στο βιβλίο του Αλέξη Κύρου, Όνειρα και πραγματικότης, σ.370-4.) Μερικές μέρες μετά την παραίτηση του υπουργού Συντονισμού θα γίνει σοβαρό επεισόδιο ανάμεσα στον μαρκεζινικό υπουργό των Εσωτερικών Π.Λυκουρέζο και τον αρχηγό της αστυνομίας Άγγελο Έβερτ, θεωρούμενο πάντα στενό συνεργάτη των Άγγλων, για τον οποίο φαίνεται ότι ο Μαρκεζίνης και οι φίλοι του είχαν υποψίες ότι υπονόμευε τη θέση τους, με πληροφορίες και συμβουλές που έδινε στον Παπάγο. Γεγονός πάντως είναι ότι ο γνωστός για τους παλαιούς δεσμούς του με την αγγλική πολιτική I.Διάκος, η ισχυρή «φαιά εξοχότης» τόσο την περίοδο της 4ης Αυγούστου όσο και στον Συναγερμό, δεκαπέντε μέρες πριν από την παραίτηση του Μαρκεζίνη, θα πει σε στενό κύκλο:
- Θα φάει γρήγορα κλοτσιά ο Μαρκεζίνης. (Αφήγηση παλαιού πολιτικού.)
Ίσως οι Άγγλοι, εκτός από τους φόβους τους για το Κυπριάκό, να πιστεύουν επίσης, ιδιαίτερα ύστερα από τις συμφωνίες Κρχαρτ - Μαρκεζίνη ότι ο υπουργός Συντονισμού προσανατολίζει τηv Ελλάδα προς τη Δ.Γερμανία σε βαθμό επικίνδυνο για τα δικά τους συμφέροντα στη χώρα μας και για τα υπολείμματα της δικής τους επιρροής. Στο ταξίδι του πάντως στο Λονδίνο, ο Μαρκεζίνης δεν έκανε καμία συζήτηση με τους Άγγλους επισήμους για τo Κυπριακό.
Η κρίση στις σχέσεις των δύο ως τότε στενών συνεργατών Παπάγου - Μαρκεζίνη εκδηλώνεται με σειρά από επεισόδια τους πρώτους μήνες του 1954. Ο πρωθυπουργός δεν κρύβει πια ότι τον ενοχλούν η μεγάλη δραστηριότητα και προβολή του Μαρκεζίνη και φοβάται πως τον καλύπτει η ισχυρή προσωπικότητα του υπουργού Συντονισμού. Τρία επεισόδια ανάμεσα στους δύο ηγέτες του Συναγερμού είναι εξακριβωμένα. Το ένα έχει αφορμή μια αξίωση του Μαρκεζίνη να αναλάβει τον έλεγχο του Υπουργείου Εξωτερικών και την άρνηση του Παπάγου να τηρήσει την παλαιά συμφωνία τους. Το επεισόδιο αυτό έγινε λίγες μέρες προτού έρθει στην Ελλάδα ο Αντενάουερ. Δεύτερο επεισόδιο έγινε με αφορμή τις επικρίσεις του Παπάγου κατά του υπουργού Εσωτερικών Π.Λυκουρέζου ότι δεν ήταν όσο έπρεπε αυστηρός απέναντι στους κομμουνιστές. Ίσως ο Παπάγος να είχε πληροφορηθεί από τον Έβερτ ή από άλλες υπηρεσίες τις εκπομπές του ραδιοσταθμού «Ελεύθερη Ελλάδα» ή και λόγους του ίδιου του Ζαχαριάδη, που υπερηφανευόταν δημόσια ότι «ξεκαθαρίσαμε πια τους χαφιέδες από τις γραμμές του ΚΚΕ» και γι'αυτό «δεν δεχόμαστε τώρα χτυπήματα από την Ασφάλεια». Ο Παπάγος ζήτησε από τον Μαρκεζίνη να συστήσει στον «δικό του, τον Λυκουρέζο» να εντείνει τις διώξεις εναντίον των κομμουνιστών. Ο Μαρκεζίνης του είπε να μην τον ανακατεύει σ'αυτές τις δουλειές.
Έχουν δημιουργηθεί λοιπόν ψυχρότητα ανάμεσα στους δύο παλαιούς συνεργάτες και ένταση στις σχέσεις τους, που τη μεγαλώνουν οι διαφωνίες για τον επικείμενο ανασχηματισμό της κυβερνήσεως. Ο Μαρκεζίνης, ορμητικός πάντα, είναι δύσκολο να συγκρατήσει τα νεύρα του. Έτσι ξεσπά το τελευταίο αποφασιστικό επεισόδιο με μια εντελώς ασήμαντη αφορμή:
Στις 29 Μαρτίου, συνέρχεται το Συντονιστικό Συμβούλιο στην ορισμένη τακτική συνεδρίαση του. Μόλις μπαίνει στην αίθουσα ο πρωθυπουργός, στρέφεται προς τον υπουργό Οικονομικών Κ.Παπαγιάννη (μαρκεζινικό) και του λέει:
- Δεν λες σ'αυτό τον Χρυσουλάκη να μη διαδίδει ότι δεν κάνουμε τον Πιπέρο πρόεδρο του Ελεγκτικού Συνεδρίου επειδή είναι Λαϊκός; (Ο Χρυσουλάκης ήταν γενικός γραμματέας του Υπουργείου Οικονομικών.)
Ο Παπαγιάννης παρατηρεί:
- Θεωρώ απίθανον, στρατάρχα, να λέει τέτοια πράγματα ο Χρυσουλάκης. Δεν είναι τέτοιος τύπος.
ΠΑΠΑΓΟΣ: Μου το είπε ο ίδιος ο Πιπέρος.
Στο Συντονιστικό Συμβούλιο ο διάλογος αυτός έχει δημιουργήσει κάποια ανησυχία, αλλά κανένας δεν φαντάζεται τι θα ακολουθήσει. Τότε τινάζεται ο Μαρκεζίνης και, χειρονομώντας, φωνάζει με τη διαπεραστική του φωνή:
- Τέλος πάντων, αυτός ο Πιπέρος δεν εννοεί να μας αφήσει ήσυχους. Στον έναν λέει ότι δεν τον κάνουμε πρόεδρο του Ελεγκτικού Συνεδρίου, διότι διαδίδει ο Χρυσουλάκης ότι είναι Λαϊκός. Σε μένα είπε ότι αντιδρά ο Χρυσουλάκης για άλλους λόγους. Όλα αυτά είναι αστεία... Και χτυπά τη γροθιά του στο τραπέζι.
Ο Παπάγος δοκιμάζει να τον διακόψει, λέγοντας:
- Εδώ ήλθαμε διά να συνεδριάσωμεν. Υπό τους όρους όμως αυτούς συνεδρίασις δεν ημπορεί να γίνη.
Ο Μαρκεζίνης όμως δεν δίνει σημασία στην παρατήρηση του Παπάγου και συνεχίζει να απευθύνεται προς τα μέλη του Συντονιστικού Συμβουλίου στον ίδιο τόνο. Τότε εκνευρίζεται και ο συνήθως ψύχραιμος Παπάγος και του λέει:
- Αυτό που σου λέω εγώ. Απαιτώ σεβασμόν. Εγώ διοικώ.
ΜΑΡΚΕΖΙΝΗΣ: Τότε εγώ φεύγω.
ΠΑΠΑΓΟΣ: Εδώ δεν κρατάμε κανένα με το ζόρι. Κύριοι, η συνεδρίασις λύεται.
