Οκτάι Εγκίν
Οι Μεντερές και Ζορλού αποφάσισαν, μια που «σφαγές» στην Κύπρο ούτε είχαν γίνει ούτε ετοιμάζονταν να γίνουν, να προκαλέσουν την έκρηξη στο τουρκικό προξενείο Θεσσαλονίκης. Από την πρώτη στιγμή, οι ελληνικές Αρχές έχουν διαπιστώσει ότι δράστες της απόπειρας στο τουρκικό προξενείο δεν ήταν Έλληνες, αλλά πράκτορες ξένης δύναμης (εφημερίδες, 7 Σεπτεμβρίου 1955), Δέκα μέρες μετά την έκρηξη και τα γεγονότα της Πόλης και της Σμύρνης, ανακοινώνεται ότι πιάστηκε και προφυλακίστηκε ο κλητήρας του τουρκικού προξενείου, το μόνο πρόσωπο που βρέθηκε μέσα στο οίκημα τη νύχτα εκείνη. Επίσης ανακοινώνεται ότι βρέθηκαν στο προαύλιο του προξενείου 300 γραμμάρια τροτύλης, που δεν «πρόλαβε» ο δράστης της «απόπειρας» να τα πυροδότησει.
Στο μεταξύ, με βάση τις ομολογίες του κλητήρα - φύλακα του προξενείου, οι Αρχές ανακαλύπτουν και πιάνουν τον Τούρκο φοιτητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Οκτάι Εγκίν, γιο πρώην βουλευτή Ροδόπης, που έχει παίξει βασικό ρόλο στην «απόπειρα». Στις 17 Δεκεμβρίου 1955, βγαίνει το βούλευμα του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Θεσσαλονίκης, με το οποίο παραπέμπονται ως ηθικοί αυτουργοί της «απόπειρας» ο γενικός πρόξενος της Τουρκίας στη Θεσσαλονίκη Αχμέτ Αλή Μπαχίν, ο πρόξενος Μεχμέτ Μπενί Καλπ και ο φοιτητής Οκτάι Εγκίν και, ως φυσικός αυτουργός, ο φύλακας Μεμέτογλου Χασάν.
Σύμφωνα με τα στοιχεία που προέκυψαν από την ανάκριση, την απόπειρα τη σκηνοθέτησαν οι δύο πρόξενοι, ύστερα από εντολή της Αγκυρας. Η ενοχή του Εγκίν επιβεβαιώθηκε και από επιστολή του ίδιου, που βρέθηκε στο προξενείο. Τις βόμβες τις μετέφερε από την Τουρκία, μέσα στον διπλωματικό σάκο, ο πρόξενος Μπενί Καλπ. Λίγες μέρες πριν από την «απόπειρα», ο γενικός ημόξενος έφυγε για την Τουρκία για να έχει «άλλοθι», αφού συνεννοήθηκε με τον Μπενί Καλπ ότι θα του στείλει, με κρυπτογραφικό τηλεγράφημα, οδηγίες για την ημέρα και την ώρα που θα έπρεπε να γίνει η έκρηξη. Ο πρόξενος συναντήθηκε αμέσως με τον φοιτητή Εγκίν, στον οποίο παρέδωσε τις βόμβες και συνεννοήθηκε μαζί του για τις λεπτομέρειες της «απόπειρας». Ο Εγκίν έδωσε τις βόμβες στον φύλακα και του είπε να πυροδοτήσει την καθορισμένη ώρα τη μία, κα την άλλη να την αφήσει στον περίβολο.
Ο Μεμέτογλου, από τις πρώτες μέρες της ανάκρισης, έκανε λόγο και για πράκτορα της Ιντέλιτζενς Σέρβις, που είχε συνεννοηθεί με τους δύο προξένους. Πραγματικά, φαίνεται ότι η αστυνομία εντόπισε τον πράκτορα της Ιντέλιτζενς. που είχε κάνει, μάλιστα, και το σχέδιο της «απόπειρας». Τελικά, όμως, οι ελληνικές αρχές δεν έκριναν σκόπιμο ούτε να ανακοινώσουν το όνομα του ούτε να ασκήσουν εναντίον του δίωξη. (Τζελέπη, στο ίδιο, σ. 64.) Από τους κατηγορούμενους προφυλακίστηκαν μόνο ο Εγκίν και ο φύλακας Μεμέτογλου.
Ο Εγκίν και ο εισαγγελέας, για άλλους λόγους, «ενεκάλεσαν» το βούλευμα του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών. Το Συμβούλιο Εφετών, με απόφαση του, αναθέτει τις παραπέρα ανακρίσεις στον εφέτη Π.Θεράπο. Με το βούλευμα του Συμβουλίου Εφετών, παραπέμπονται στο ακροατήριο μόνο οι Οκτάι Εγκίν και Μεμέτογλου.
Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1956, προτού δηλαδή αρχίσει η δίκη, ο Εγκίν, που έχει αφεθεί προσωρινά ελεύθερος, φεύγει κρυφά για την Τουρκία. Ίσως η παρουσία του στο εδώλιο του κατηγορουμένου να ήταν επικίνδυνη για μερικούς, και γι'αυτές τις ελληνοαγγλικές σχέσεις. Έτσι, όταν, ύστερα από μερικούς μήνες, η υπόθεση θα φτάσει στο ακροατήριο με μοναδικό παρόντα κατηγορούμενο τον κλητήρα του προξενείου, θα έχει χάσει πια, κατά το μεγαλύτερο μέρος της, τη σημασία της. Στο μεταξύ όμως, με πρόσχημα και σύνθημα τη δήθεν καταστροφή του σπιτιού όπου γεννήθηκε ο Κεμάλ, οι Τούρκοι έχουν εξαπολύσει εξοντωτικό διωγμό εναντίον της ελληνικής μειονότητας. Χαρακτηριστικό για το προσχεδιασμένο των βανδαλισμών είναι και το ότι μια εφημερίδα της Πόλης δημοσίευσε την άλλη μέρα, δηλαδή στις 6 Σεπτεμβρίου 1955, φωτομοντάζ, που παρουσίαζε το σπίτι του Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη κατεστραμμένο.
Η εντύπωση που προκάλεσαν τα γεγονότα της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης σε ολόκληρο τον κόσμο ήταν μεγάλη. Όλος ο ξένος Τύπος αφιέρωσε ρεπορτάζ με περιγραφές για τις τουρκικές αγριότητες, καθώς και άρθρα. Η γαλλική Ωρόρ έγραφε πως πραγματικός εμπνευστής της επιδρομής εναντίον των Ελλήνων της Πόλης ήταν η Ιντέλιτζενς Σέρβις. {Το Βήμα, 13 Σεπτεμβρίου 1955.)
Ο Μεντερές προσπάθησε να αποδώσει τα γεγονότα σε... «υποκίνησιν των κομμουνιστών». Αλλά προκάλεσε παγκόσμιους καγχασμούς και ειρωνικά σχόλια, γιατί ήταν γνωστό πως οι κομμουνιστές ήταν σχεδόν ανύπαρκτοι ως κόμμα στην Τουρκία και, εξάλλου, όλοι είχαν καταλάβει ποιοι είχαν οργανώσει την επιδρομή κατά της ελληνικής μειονότητας. Ο υπουργός των Εξωτερικών της Γιουγκοσλαβίας δήλωσε ειρωνικά στους δημοσιογράφους που του ανέφεραν την εκδοχή Μεντερές: «Δεν ξέραμε πως το Κ.Κ. της Τουρκίας ήταν τόσο ισχυρό». (Στο ίδιο, 9 Σεπτεμβρίου 1955.)
Στη δίκη της Πλάτης το 1960, ένας αστυνομικός θα καταθέσει ότι τον είχε καλέσει ο ίδιος ο Μεντερές και του είπε να συλλάβει κομμουνιστές και να τους φορτώσει την ευθύνη για τα γεγονότα. Επίσης, στρατηγός, στην ίδια δίκη, θα αποκαλύψει ότι ο στρατιωτικός διοικητής Κωνσταντινουπόλεως πίεζε τις ανακριτικές Αρχές να φορτώσουν τις ευθύνες στους κομμουνιστές. Στο σημείο όμως αυτό ο συντονισμός των ενεργειών ανάμεσα στους οργανωτές των επιδρομών δεν ήταν ικανοποιητικός, ίσως και εξαιτίας του αιφνιδιασμού που προκάλεσε και στους ίδιους ο διεθνής αντίκτυπος από τα γεγονότα. Έτσι, όταν ο Έλληνας υπουργός των Εξωτερικών διαμαρτυρήθηκε στο Λονδίνο στον Τούρκο συνάδελφο του για την επιδρομή κατά της ελληνικής μειονότητας, ο Ζορλού απάντησε ότι οι ταραχές «υπήρξαν το αποτέλεσμα των παραλόγων αιτημάτων της Ελλάδος» για την Κύπρο και «αυθόρμητος αντίδρασις του τουρκικού λαού» για την έκρηξη βόμβας στο σπίτι του Ατατούρκ. Έτσι, οι δύο κύριοι οργανωτές των επιδρομών έδιναν δύο διαφορετικές ερμηνείες των γεγονότων. Ο ίδιος όμως ο Ζορλού, όπως θα αποκαλύψει διπλωμάτης στη δίκη της Πλάτης, όταν γύρισε στην Τουρκία, είπε στην κοινοβουλευτική ομάδα του μεντερικού Δημοκρατικού Κόμματος ότι «η οργάνωσις των γεγονότων είχε υποδειχθεί από το Λονδίνο», πρόσθεσε ότι «υπήρξαν χρησιμώτατα» και ζήτησε να σταματήσει κάθε ανάκριση (στο ίδιο, 8 Σεπτεμβρίου I960).
Στην ίδια δίκη, ο αστυνομικός διευθυντής των Πριγκιπονήσων θα καταθέσει ότι είχε πιάσει στελέχη του μεντερικού κόμματος, ως υπεύθυνα για τα γεγονότα. Είχε εξακριβώσει επίσης ότι είχαν μεταφερθεί με βενζινόπλοια κακοποιά στοιχεία εφοδιασμένα με λοστούς και αξίνες και επιδόθηκαν σε βανδαλισμούς και λεηλασίες. Ένας από τους συλληφθέντες τού δήλωσε ότι η τοπική λέσχη του μεντερικού κόμματος τους είχε εφοδιάσει με καταλόγους των ελληνικών σπιτιών και καταστημάτων. Ο αστυνομικός διευθυντής δήλωσε επίσης ότι ο πρόεδρος της λέσχης του Δημοκρατικού Κόμματος του τηλεφώνησε:
- Εάν δεν αφήσεις ελεύθερους τους συλληφθέντες, θα απολυθείς.
«"Ένα μήνα αργότερον, κατέστην συνταξιούχος", προσέθεσεν ο κ Κάνογλου, προκαλέσας τους γέλωτας του ακροατηρίου».
Οι διαδηλώσεις είχαν πατροναριστεί από την οργάνωση «Η Κύπρος είναι τουρκική». Ο πρόεδρος της Χικμέτ Μπιλ θα καταθέσει στη δίκη ότι την παραμονή των ταραχών, ο Μεντερές του είχε πει ότι η Τουρκία θα τορπίλιζε τη Διάσκεψη του Λονδίνου:
- Έλαβα κρυπτογραφημένον τηλεγράφημα του Ζορλού, του είπε ο πρωθυπουργός. Θέλει να φανούμε δραστηριώτεροι. Αποστολή του στη Διάσκεψη του Λονδίνου είναι να αναπτύξει την τουρκική άποψη επί του Κυπριακού και κατόπιν να τορπιλίσει τη διάσκεψη.
